ตรุษจีนเป็นเทศกาลใหญ่ ช่วงเวลายาวนาน จึงมีประเพณีในเทศกาลหลากหลาย ที่สำคัญ หนึ่งในประเพณีนั้นคือ การส่งเจ้าเตาไฟขึ้นสวรรค์ ทำไมถึงมีความเชื่อเช่นนี้ ทางศูนย์ข้อมูลมติชน มีคำตอบจาก หนังสือเทศกาลจีนและการเซ่นไหว้ เขียนโดย ถาวร สิกขโกศล ดังนี้
การส่งเจ้าเตาไฟขึ้นสวรรค์เป็นเทศกาลย่อยหนึ่งในเทศกาลตรุษจีน เรียกว่าเทศกาลปีน้อยหรือต่อปี คือ ต่อปีเก่าเข้ากับปีใหม่ จึงนับเป็นการเริ่มเทศกาลส่งท้ายปีเก่าต้อนรับปีใหม่
หลังจากมนุษย์รู้จักใช้ไฟปรุงอาหารแล้ว เตาก็เข้ามามีบทบาทสำคัญ จนไม่สามารถขาดได้ เป็นเหตุให้เกิดประเพณีรำลึกถึงเตาไฟขึ้นในสมัยโบราณ แล้ววิวัฒนาการมาเป็นการบูชาเจ้าเตาไฟ ด้วยเชื่อว่าเตาไฟมีเทพเจ้าสิงสถิตอยู่
เตาไฟของจีนมี 2 ชนิดคือ เจ้า กับ หลู หรือโล้วคือเตาเล็ก ส่วนมากเคลื่อนย้ายได้แบบเตาอั้งโล่ เดิมใช้ให้ความอบอุ่น หลอมโลหะ ปิ้งย่างปรุงอาหาร ส่วนเจ้าคือ เตาใหญ่ ติดตั้งประจำอยู่ในครัว ใช้เป็นหลักในการปรุงอาหาร แต่ใช้ปิ้งย่างไม่สะดวก เพราะใหญ่และไฟแรง บ้านคนจีนในอดีต มีเจ้าหรือเจ่าติดตั้งอยู่ในห้องครัวทุกบ้าน เป็นที่สถิตของเจ้าเตาไฟ คำว่า เจ้า ไหหลำออกเสียง “เต๋า” เป็นคำร่วมราก (cognate) กับคำ “เตา” ของไทย
เจ้าเตาไฟเป็นเจ้าไม่มีศาล กล่าวคือ ไม่มีผู้สร้างศาลให้โดยเฉพาะ และไม่มีภาพหรือรูปปั้นตั้งรวมอยู่ในศาลเจ้าตลอดจนวัดวาอารามแห่งใด ทั้งนี้เพราะถือกันว่าท่านอยู่ประจำที่เตาไฟในทุกครัวเรือนเจ้าเตาไฟเป็น 1 ใน 5 เทพประจำบ้าน ในสมัยโบราณ คือ เทพแห่งเตาไฟ เทพแห่งประตู เทพแห่งหน้าต่าง เทพแห่งบ่อน้ำ (อยู่ในบ้าน) และเทพแห่งห้องโถงกลาง (บางตำราว่าเทพแห่งส้วม) เทพทั้งห้านี้มีหน้าที่คุ้มครองคนในบ้าน ภายหลังคติการบูชาเทพทั้งห้านี้เสื่อมลง คงเหลือแต่เทพแห่งเตาไฟและเทพแห่งประตูเท่านั้น
ความเชื่อเรื่องเจ้าเตาไฟมีวิวัฒนาการมายาวนาน จนกระทั่งสมัยราชวงศ์ถังก็ลงตัว เป็นอย่างที่เชื่อถือกันทุกวันนี้ จะต่างกันบ้างก็แต่ในส่วนปลีกย่อย
โดยทั่วไปเชื่อกันว่า เจ้าเตาไฟเป็นเทพที่เง็กเซียงฮ่องเต้ประมุขแห่งสวรรค์ส่งลงมาอยู่ประจำบ้านเรือนมนุษย์ มีหน้าที่คุ้มครองป้องกันและจดบันทึกการกระทำของคนในครอบครัวนั้น แล้วกลับขึ้นไปรายงานปีละครั้ง เง็กเซียงฮ่องเต้จะพิจารณาจากรายงานนั้นแล้วลิขิตชะตาชีวิตในปีต่อไปของแต่ละคน เหตุนี้จึงต้องจัดพิธีเซ่นไหว้และส่งเจ้าเตาไฟขึ้นสวรรค์ เพื่อเป็นการเอาใจให้รายงานแต่สิ่งที่ดีงาม
เนื่องจากเชื่อกันว่าเจ้าเตาไฟรูปร่างไม่น่าดู จึงเกิดคตินิยม หญิงไม่ไหว้เจ้าเตาไฟ ชายไม่ไหว้พระจันทร์ เพราะเกรงบุญจะหนุนนำให้ได้ชายอัปลักษณ์ การไหว้เจ้าเตาไฟโดยทั่วไปไหว้แม่เตาไฟ (เมีย) ด้วย เว้นชนบางกลุ่ม เช่น พวกร้านขายขนมปัง ร้ายขายของชำ จะไหว้เฉพาะเจ้าเตาไฟองค์เดียว
พอถึงวันไหว้ทุกบ้านจะตัดม้ากระดาษ 1 หรือ 2 ตัว ติดไว้ที่หน้าเตาไฟ ให้ท่านใช้เป็นพาหนะขี่ขึ้นสวรรค์ ของเซ่นไหว้มีแตกต่างกันไปตามท้องถิ่นบ้าง แต่โดยทั่วไปมี หัวหมูสุก 1 หัว ปลาดิบ 2 ตัว ชาหวาน และของหวานต่างๆ ที่ต้องไหว้ด้วยของหวาน ก็เพื่อให้เจ้าเตาไฟไปรายงานแต่เรื่องที่อ่อนหวานดีงาม ของหวานนิยมเป็นขนมเหนียว ว่ากันว่าเพื่อให้ติดปากติดฟัน จนเจ้าเตาไฟพูดไม่สะดวก จะได้รายงานความชั่วของมนุษย์น้อยๆ
ทางจีนภาคเหนือถึงกับมีขนมไหว้เจ้าเตาไฟโดยเฉพาะ กวนใส่แบะแซเหนียวหนึบ เป็นของโปรดของเด็กๆ นอกจากนี้ยังนิยมเอาเหล้าไปป้ายที่ช่องใส่ฟืน ซึ่งถือว่าเป็นปากของเจ้าเตาไฟ เพื่อให้ท่านเมาจนรายงานไม่ได้ คงจะคิดว่าท่านเป็นคนเมาประเภทเมาสะลึมสะลือ มากกว่าเมาช่างพูด ถวายเครื่องเซ่นเสร็จแล้วก็แกะรูปเจ้าเตาไฟและม้ากระดาษออกเผา พร้อมกับอ้อนวอนท่านว่า “โปรดขึ้นไปกล่าวศุภอรรถสุวัจนา กลับลงมาอวยสวัสดิ์พิพิฒน์ชัย”
เจ้าเตาไฟขึ้นสวรรค์ไปแล้วจะกลับลงมาในวันสิ้นปีต่อวันปีใหม่ ทุกบ้านจะจุดธูปเทียนต้อนรับ แล้วติดรูปเจ้าเตาไฟแผ่นใหม่ เป็นอันเสร็จพิธีส่ง-รับเจ้าเตาไฟประจำปี จีนภาคใต้ส่วนมากเช่นจีนแต้จิ๋วถือว่าท่านจะกลับลงมาในวัน 4ค่ำ เดือนอ้ายพร้อมกับเทพอื่นๆ จึงจัดพิธีรับท่านในวันนี้
ปัจจุบันประเพณีไหว้เจ้าเตาไฟเสื่อมลงมาก การไหว้เจ้าเตาไฟในเมืองไทยเหลืออยู่แต่ในครอบครัวชาวจีนที่ยังถือประเพณีเคร่งครัดเท่านั้น ชั้นลูกจีนโดยทั่วไปแล้วไม่ค่อยได้ไหว้ แต่ท่านก็ออกจะเป็นเทพเจ้าใจดี แม้ในเมืองจีนสมัยก่อน คนยากจนก็มิได้หาเครื่องเซ่นไหว้ ใช้เพียงธูป 3 ดอก และน้ำสะอาดชามเดียวก็พอ
ชุดอ่านจีนรับตรุษจีน ประวัติศาสตร์ การเมือง วัฒนธรรม ประเพณี รับส่วนลด 15 % จากราคา E-Book ตั้งแต่ 16 – 31 มกราคม 2566
ดาวน์โหลดได้ที่นี่ สามารถอ่านได้ทั้งระบบ ios และ Android ผ่าน Application Ookbee, MEB, SE-ED, NAIIN, Hytexts, Google Play Books, Pinto E-book
